Thuiswonende ouderen waren een vergeten groep tijdens de coronapandemie. De nadruk lag op infectiepreventie en de acute zorg. De andere zorg werd buitenspel gezet. Welke lessen kunnen we trekken voor toekomstige pandemieën of zorggerelateerde ontwikkelingen? “In de communicatie moet meer de boodschap naar voren komen: blijf actief.”
Het white paper Lessen uit de COVID-19 pandemie met betrekking tot kwetsbaarheid en gezondheid bij thuiswonende ouderen is een onderzoek naar de impact van de coronapandemie op gezondheid en kwetsbaarheid bij thuiswonende ouderen. Hans Hobbelen is één van de betrokken lectoren bij de totstandkoming. Hij vertelt over de aanleiding: “Toen de pandemie een halfjaar gaande was, kwamen er signalen naar voren dat de ouderenzorg te lijden had. We kennen de schrikbeelden van hekken om verpleeghuizen. De nadruk lag heel erg op infectiepreventie en de acute zorg. De andere zorg werd buitenspel gezet. We zagen een hele hoop problemen waar niemand aandacht voor had. Daarnaast hoorde je steeds vaker de roep om een lockdown op een flexibelere wijze in te richten, zodat ouderen misschien wel hun kleinkinderen kunnen ontvangen. Beweging in de maatregelen was er echter niet. Er werd gezegd: dit zijn de maatregelen en daar moet je het mee doen.”
Het onderzoek bestaat uit verschillende deelstudies vertelt Hobbelen, lector veroudering en paramedische zorg. “We hebben geprobeerd te doorgronden welke problemen er waren, hoe de ouderen dit zelf hebben ervaren en wat de oplossingen zijn om dit in de toekomst te voorkomen.” Om tot de onderzoeksresultaten te komen zijn verschillende onderzoeksmethodes gebruikt, vertelt Djoeke Besselink, die haar promotieonderzoek uitvoert binnen het lectoraat Healthy Ageing, Allied Health Care and Nursing. “We gebruiken hiervoor onder meer lifelines data. Tussen mei 2020 en oktober 2021 is er een studie uitgevoerd waarin 14.933 ouderen op zeven momenten zijn bevraagd over hun kwaliteit van leven, fysieke fitheid en gevoelens van isolatie. De studie heeft een schat aan data opgeleverd. Daarnaast heb ik een kwalitatief onderzoek uitgevoerd, waarvoor ik 28 thuiswonende ouderen interviewde over hun ervaringen, knelpunten en behoeften met betrekking tot hun gezondheid tijdens de pandemie.”
Het white paper is ontwikkeld vanuit FAITH research, een learning community, gesubsidieerd door SIA-sprong, waarin verschillende organisaties vertegenwoordigd zijn zoals kennisinstellingen, (gezondheids)zorginstanties en GGZ-instanties. Binnen FAITH research werken onderzoek, onderwijs en het bedrijfsleven samen aan vraagstukken rondom thema’s zoals de toekomst van ouderen. Het white paper bestaat uit drie deelstudies. De eerste deelstudie gaat over veranderingen in kwaliteit van leven, fysieke fitheid en gevoelens van sociale isolatie bij ouderen in de context van wisselende coronamaatregelen. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat kwaliteit van leven en gevoelens van isolatie van ouderen daalden tijdens de coronamaatregelen, maar zich herstelden en verbeterden na perioden van versoepeling. Veranderingen in fysieke fitheid worden gekenmerkt door een geringe afname.
“Ik vind het de meest verrassende uitkomst van ons onderzoek, dat de fysieke fitheid niet dezelfde veerkracht toont als de kwaliteit van leven en gevoelens van isolatie”, zegt Hobbelen. “Een mogelijke reden kan zijn dat er tijdens de lockdowns veel sociale activiteiten op nul gezet werden. Daarna werden deze activiteiten moeizaam of niet meer opgestart. Dat kan de oorzaak zijn dat mensen fysiek niet meer zo actief zijn. Als je een sociale activiteit hebt, moet je ergens naar toe. Als dat wegvalt blijf je in je eigen omgeving. De ouderen gaven aan dat het opstarten van oude activiteiten heel lastig bleek te zijn.”
“Hoe kunnen we dit voorkomen”, vraag Hobbelen zich hardop af. “Na de pandemie is bijvoorbeeld het Maatschappelijk Impact Team (MIT) opgericht. Het MIT adviseert het kabinet over de maatschappelijke gevolgen van pandemieën en de aanpak hiervan. Het is belangrijk om na te gaan wat voor gevolgen de maatregelen hebben. Daarnaast is het goed om de gevolgen van infectiebestrijding af te wegen tegen de gevolgen van de sociale problematiek die er ontstaat. Deze twee zaken goed op elkaar afstemmen is een goede stap. Daarnaast moet in de communicatie meer de boodschap naar voren komen: blijf actief. De enige boodschap die werd verspreid ging over preventiemaatregelen zoals niezen in je elleboog, afstand houden en dergelijke. Fit blijven is zeker zo belangrijk. Zorg als overheid daarom ook voor flexibiliteit in de maatregelen. Laat activiteiten doorgaan, natuurlijk wel aangepast aan de maatregelen.”
De tweede deelstudie zoomt in op ervaringen, knelpunten en behoeften van thuiswonende ouderen en het netwerk rondom ouderen met betrekking tot kwetsbaarheid en gezondheid tijdens de coronapandemie. Uit de interviews die gehouden zijn, is moeilijk een rode draad vast te stellen in hoe ouderen de pandemie en de daarbij behorende maatregelen hebben ervaren, zegt Besselink. “De rode draad is dat er geen rode draad is. Je merkt dat de beleving van ouderen tijdens de pandemie verworteld is met de levenservaringen van voor de pandemie. Wat je ziet is dat mensen die een moeilijker leven hebben gehad, en voor corona al weinig sociale contacten hadden, uiteindelijk meer last ondervonden van pandemie en de maatregelen. Zij beschrijven een hele andere ervaring dan ouderen met een groot sociaal netwerk.”
De derde deelstudie gaat over integrale afweging van perspectieven op COVID-19 maatregelen om nadelige gezondheidsuitkomsten bij thuiswonende ouderen te voorkomen. Om deze nadelige effecten tijdens vergelijkbare situaties te voorkomen, is het van belang om in het opstellen van volksgezondheidsmaatregelen rekening te houden met de vier perspectieven op volksgezondheid (RIVM, 2014). Uit het onderzoek komt naar voren dat, na virusbestrijding vanuit het perspectief ‘Op en top gezond’, het behouden van eigen regie bij thuiswonende ouderen belangrijk is om nadelige gezondheidseffecten te voorkomen.
Eén van de belangrijkste lessen is dat de ouderen geen homogene groep zijn en de diversiteit wordt de komende jaren alleen maar groter, stelt Hobbelen. “Het is enorm belangrijk om maatwerk te leveren in de ouderenzorg. Beleidsmakers hebben de neiging om alles compleet plat te slaan door te zeggen: iedere oudere wil graag langer thuis blijven wonen. Dat is helemaal niet waar, iedere oudere wil gezond ouder worden. Wat daarvoor nodig is, of welke hulp je kunt krijgen als oudere, is belangrijk. Dat zagen we tijdens de pandemie ook. Het gevoel van autonomie is heel belangrijk voor ouderen, ook al ben je kwetsbaar of afhankelijk van zorg. Met het oog op de vergrijzing mogen we de kosten niet verder op laten lopen en we moeten naar maatwerk, zeker omdat we straks meer ouderen en minder personeel hebben. Kwetsbaarheid is multidimensionaal, het is niet alleen fysiek maar ook sociaal en cognitief. Tijdens de pandemie werd vooral gekeken naar het fysieke aspect en de infectiebestrijding. Het sociale en cognitieve aspect werd nauwelijks belicht. Bij thuiswonende ouderen moet je vooral kijken naar alle dimensies. Dat is één van de belangrijkste boodschappen uit ons verhaal.”
Besselink wil graag een vervolg geven aan haar onderzoek. “Wat we nu hebben gedaan is door data een retroperspectief gepakt. We hebben teruggekeken naar wat de pandemie deed met de gezondheid van ouderen. Wat we nog willen is naar de toekomst kijken. We kunnen uit de data speerpunten halen die vertellen welke maatregelen passend zijn om de gezondheid van ouderen te beschermen en te bevorderen tijdens een infectieziekte uitbraak. Zijn onze aanbevelingen realistisch, zowel vanuit de zorg- als beleidskant? Hoe kun je de lessen uit de pandemie meenemen in een toekomstige aanpak om gezondheid bij ouderen te bevorderen? Dat zou ik nog graag willen onderzoeken.”
In het white paper geven onderzoekers aanbevelingen hoe nadelige ontwikkelingen in gezondheid en kwetsbaarheid voorkomen kunnen worden in toekomstige situaties zoals een pandemie.
